Τρίτη 26 Νοεμβρίου 2013

Σχέση προσωπικότητας και έργου




Ένα επίκαιρο κείμενο του Βάρναλη από τον τόμο του «Κέδρου» «Αισθητικά Κριτικά».  

 Σχέση προσωπικότητας και έργου



ο ΑΙΣΘΗΤΙΚΟΣ κι ο κριτικός μυστικισμός από την αρχαία εποχή έως σήμερα καλλιεργεί συστηματικά την πρόληψη - πως η έμπνευση, η δημιουργία κ' η αίσθηση του Καλού είναι φαινόμενα εξωλογικά κ' εξωφυσικά. Οι Ελληνες πρώτοι είπανε την ποίηση «θεία μανία» και τον ποιητή «μουσόληπτο», «φοιβόληπτο», «υποφήτη» - ένα είδος δαιμονοπαρμένου ανθρώπου. Κ' οι Ρωμαίοι συνεχίζοντας αυτήν την αντίληψη ονομάσανε τον ποιητή vates.
Μάταια εδώ κ' έναν αιώνα η ψυχολογία, η βιολογία κ' η κοινωνιολογία προσπαθούνε να διώξουνε από τη σφαίρα του επιστητού κάθε μυστήριο και να δώσουν εξηγήσεις επιστημονικές στα ζητήματα που αφορούνε τον φυσικό, τον ψυχικά και τον κοινωνικά βίο του ανθρώπου. Οι θεωρητικοί, οι κριτικοί κ' οι δημιουργοί της Τέχνης δεν αφήνουνε με κανέναν τρόπο να τους ξεφύγει το «μυστήριο». Οι θεωρητικοί κ' οι κριτικοί πίσω από τον πέπλο αυτού του μυστηρίου, κινούνται πιο λεύτερα, πιο αξιωματικά, πιο «αφ' υψηλού», γιατί κινούνται ανεύθυνα: δεν υπάρχει καμιά απόδειξη, εξόν από την πίστη, για τις αόρατες δυνάμεις ούτε και κανένας έλεγχος. Οι δημιουργοί πάλι της Τέχνης υπερασπίζουνε το «μυστήριό» τους, γιατί αυτό κολακεύει τη ματαιοδοξία τους - αφού τους παρουσιάζει μέσα στη ζωή σαν όντα ανώτερα, προνομιούχα κι ανεξάρτητα, ενώ όλοι εμείς οι άλλοι είμαστε «κοινοί θνητοί», «ανθρώπινο κοπάδι», «profanum vulgarus». Κ' είμαστε, αλήθεια, πολύ τυχεροί που ζούμε σήμερα δίπλα σε ποιητές, που όχι μονάχα το πιστεύουνε στα κατάβαθά τους, μα και το διαλαλούνε φανερά, πως είναι θεοί!
Αυτός ο χαραχτήρας της ιερότητας, που δίνουμε στην έμπνευση, στη δημιουργία και στην αίσθηση του Καλού: α) δεν επιτρέπει την πεζή ανάλυση του «μυστηρίου» - κάθε Ανάλυση είναι ιεροσυλία. β) δεν επιτρέπει την Αντικειμενική βιογράφηση και ψυχογραφία του δημιουργού - τέτοιο πράμα είναι ασέβεια. Ο αισθητικός θαυμασμός είναι ένα είδος ιερής έκστασης, όπως και η επιληψία είναι «ιερά νόσος». Αν δεν υπάρχει κανένας μεγάλος άντρας για τον καμαρότο του, όμοια δεν μπορεί να κρατήσει το μεγαλείο του κανένας μεγάλος δημιουργός μπροστά σε μια κριτική, που κάνει χρέη καμαρότου!
Απ' αυτήν την Αντίληψη βγήκε το αξίωμα, που κάποτε στην παιδική ηλικία της κριτικής (όπου εμείς βρισκόμαστε ακόμα) είχε μεγάλη τύχη. «ό,τι είναι ο άνθρωπος, είναι και το έργο του». Κι άμα το έργο είναι μεγάλο, κι ο άνθρωπος πρέπει να είναι μεγάλος! Η βιογραφία λοιπόν των μεγάλων καλλιτεχνών πρέπει να είναι ηρωογραφία.
Στην Ιστορία των νεοελληνικών γραμμάτων τα πρώτα θύματα αυτού του αντιεπιστημονικού Αξιώματος υπήρξαν oι Εφτανησιώτες μαθητές - βιογράφοι ή κριτικοί - του Σολωμού. Ο θαυμασμός τους έπλεξε γύρω από την προσωπικότητα και το έργο του Σολωμού ένα μύθο. Αν ετούτοι αποσιωπήσανε σκόπιμα κάθε πληροφορία από τη ζωή του ποιητή, που θα μίκραινε τον άνθρωπο (κι αυτή η σμίκρυνση θ' αντανακλούσε στην υπόληψη όλων των Εφτάνησων) oι κατοπινοί συναξαριστές του του αποδώσανε τέτοιες αστείες «τελειότητες», που αντίς ν' ανεβάσουνε το είδωλό τους το γελοιοποιήσανε.
Ξεχωρίζουμε δυο μεγάλους «τύπους» καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ο καλλιτέχνης ή εκφράζει ό,τι πραγματικά είναι ή εκφράζει ό,τι θα ήθελε να είναι (ό,τι του λείπει). Στην πρώτη περίπτωση θα ίσχυε το αξίωμα: «ό,τι ο άνθρωπος και το έργο του». Αλλά και στην περίπτωση αυτή: α) Ο καλλιτέχνης μπορεί να εκφράζει όχι ολάκερο τον εαυτό του, μα το καλύτερο μέρος του, ό,τι δηλαδή ή αξίζει ή συμφέρει να εκφραστεί. Π.χ. μπορεί ο Μιχαηλάγγελος να έχει βάλει όλην την εσωτερική ταραχή του μέσα στα έργα του, απόκρυψε όμως μερικά του βίτσια, β) Ο καλλιτέχνης μπορεί να εκφράζει όχι τον εαυτό του, όπως είναι, μα τον εαυτό του, όπως τον νομίζει πως είναι. δηλαδή την ιδέα που έχει για τον εαυτό του. Αν άξαφνα ο Αλή πασάς έγραφε ποιήματα, θα υμνούσε τη θεά δικαιοσύνη, γιατί χε την ιδέα, πώς είναι δίκιος. Στην περίπτωση αυτή θα ίσχυε αλλιώς το αξίωμα: «ό,τι η ιδέα του Ανθρώπου για τον εαυτό του, τέτοιο είναι και το έργο του». Δηλαδή το αξίωμα αχρηστεύεται.
Μα κάθε άνθρωπος είναι σύνθεση της ατομικής του ιδιοσυστασίας και του περιβάλλοντος· του υποκειμένου και του Αντικειμένου, του Εγώ και του Συ. Η Ατομικότητα μονάχη δεν είναι, λέγει ο Ντυρκέμ, ο «αποχρών λόγος» των Ατομικών πράξεων. Η Ατομικότητα εκφράζει με ιδιοτυπία το διανοητικό και συναισθηματικό περιεχόμενο της ομαδικής ζωής. Επομένως κι ο καλλιτέχνης εκφράζει, θέλει δε θέλει, μέσα στο έργο του είτε κατά τρόπο καταφατικό είτε κατά τρόπον αρνητικό τα έξω απ' αυτόν κοινωνικά προστάγματα. Π.χ. αν ο Σολωμός μέσα στα ποιήματά του παρουσιάζεται υμνητής του ιδεαλιστικού έρωτα, αυτό δε θα πει, πως η βαθύτερη φύση του έκλινε σ' αυτήν την φυσιολογικήν εκτροπή, μα πως ο ιδεαλισμός ήτανε ο κυρίαρχος τρόπος της σκέψης και του συναισθήματος και της καλαισθησίας εκείνου του καιρού. Ο Σολωμός δηλαδή δεν ύμνησε τον καλύτερον έρωτα από δική του προτίμηση, μα υπακούοντας στην τότε φιλοσοφική και αισθητική μόδα.
Οταν λοιπόν νοήσουμε τον άνθρωπο σύνθετο μ' αυτόν τον τρόπο, δεν μπορούμε να εφαρμόζουμε το αξίωμα που είπαμε, γιατί δε μένει τίποτες άλλο στο άτομο παρά μονάχα η ικανότητα να εκφράζει καλαισθητικά την εποχή του βάζοντας στο έργο του την Ατομική του σφραγίδα - κάνοντας έργο προσωπικό. Μα τότες το αξίωμα πρέπει να διατυπωθεί έτσι: «κάθε έργο με τάλαντο είναι έργο που δε μοιάζει με τ' άλλα της ίδιας σχολής». Επειδή όμως κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να ξεφύγει τη μοίρα του περιβάλλοντος του, οι θιασώτες της υπερφυσικής και υπερλογικής καταγωγής τής Τέχνης πιστεύουνε, πως ακριβώς οι μεγάλοι δημιουργοί βγαίνουν από το περιβάλλον τους, δηλαδή από τον κόσμο της Αναγκαιότητας και πηδούνε σαν ελικόπτερα στον κόσμο της Απόλυτης ελευθερίας!
Οσοι υποστηρίζουνε την αντιστοιχία ανάμεσα στον άνθρωπο και στο έργο του θέλουνε προ πάντων να υποστηρίζουνε, πως ένα έργο καλαισθητικά τέλειο δεν μπορεί βα προέρχεται από ψυχή ηθικά ατελή. Ητοι η καλλιτεχνική ενέργεια ανάγεται στην ηθική ικανότητα του ανθρώπου. Π.χ. το έργο του Βιγιόν δε μπορεί να είναι μέγα, γιατί ο ποιητής του ήτανε του σκοινιού και του παλουκιού· όμοια το έργο του Βερλέν δε μπορεί να έχει ποιητική αξία, γιατί ο δημιουργός του ήτανε μέθυσος και ανώμαλος τύπος· όμοια και το έργο του Μπενβενούτο Τσελίνι δε μπορεί να σταθεί μέσα στα «Ηλύσια της Τέχνης» γιατί ο δημιουργός του ήτανε δολοφόνος!
Εμείς ωστόσο δεν πρέπει να είμαστε θύματα του ίδιου a priori τυπικού ορθολογισμού. Πρέπει να ξέρουμε, πως η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια ξέχωρη ικανότητα της ψυχής καθώς και του ματιού, του αφτιού και του χεριού. Δεν προϋποθέτει καθόλου την ισοδύναμη ανάπτυξη όλων των άλλων ψυχικών και σωματικών ικανοτήτων. Ολες βέβαια μπαίνουνε σε ενέργεια την ώρα της δημιουργίας, μα η συμβολή τους στα καλό ή κακό αποτέλεσμα δεν εξαρτάται από την τελειότητά τους. Ανήθικοι, τρελοί, ανώμαλοι τύποι μπορεί να είναι μέγιστοι καλλιτέχνες (πολλοί υποστηρίξανε, πώς η μεγαλοφυΐα είναι μια μορφή τρέλας) όπως μπορεί οι πιο ισόρροποι, ηθικοί και κανονικοί τύποι να 'ναι γελοίοι καλλιτέχνες - ή επιστήμονες, ή πολιτικοί, ή στρατηγοί ή ό,τι άλλο θέλετε. Σ' αυτά τα ζητήματα το αποτέλεσμα μονάχα λογαριάζεται. Αλλωστε, όταν ο καλλιτέχνης δημιουργεί ένα έργο ωραίο, το δημιουργεί με τα καλύτερά του στοιχεία. Την ώρα κείνη είναι τέλειος. Μόνον ο πρόστυχος άνθρωπος, που εξυπηρετεί πρόστυχους σκοπούς, δε θα κάνει ποτές καλλιτέχνημα ηθικό.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου