Ο ΙΣΤΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ

Το χρονογράφημα ο Ιστορισμός του Καβάφη δημοσιεύτηκε στην «Πρωΐα» στις 12/3/1943 και αναδημοσιεύτηκε στα «Αισθητικά Κριτικά – Σολωμικά» στις σελίδες 191-193, από όπου και το αναδημοσιεύουμε.

Ο ΙΣΤΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ

ΠΟΛΛΟΙ συγγραφείς, ποιητές, πεζογράφοι και δραματικοί καταπιάνονται με θέματα — πρόσωπα, γεγονότα, πράγματα — παλιά, δηλαδή Ιστορικά. Εξω από την επιστήμη της Ιστορίας που προσπαθεί να εξακριβώσει τη ζωή των ατόμων, και των λαών που παίξανε κάποιο ρόλο στον καιρό τους, να ταχτοποιήσει χρονο­λογικά τα γεγονότα και να βρει την αιτιατική τους αλληλουχία, οι συγγραφείς ζητάνε να ζωντανέψουνε τα περασμένα όχι για σκοπούς γνωστικούς παρά αισθητικούς. Κάνουνε δημιουργία κι όχι επιστήμη. Και μπορεί καμιά φορά να δίνουνε την αλήθεια περισ­σότερο απ’ τους «ειδικούς», που συχνά (όσοι κυρίως νομίζουνε, πώς τον κόσμο τον κινούν ορισμένοι «ήρωες», αάλά Καρλάυλ κι αγνοούν πως αυτοί οι ήρωες είναι αγωγοί πολύ μεγαλυτέρων τους υπερατομικών δυνάμεων) γράφουνε μάλλον μυθιστορίες παρά Ιστορίες. Ευτυχώς που πολλά απ’ αυτά τα ιστορικά έργα έχουνε μεγάλη λογοτεχνική αξία κι από την άποψην αυτή μείνανε στις γραμματείες των διαφόρων λαών ως «μνημεία ες αεί».

Η νεότερή μας λογοτεχνία είναι πλούσια σ' έργα με ιστο­ρικά περιεχόμενο. Πρώτο και καλύτερο οι «Ελεύθεροι Πολιορ­κημένοι» του Σολωμού. Ακλουθούνε τα περισσότερα ποιήματα του Βαλαωρίτη λυρικά κ’ επικά και πολλά άλλα σύγχρονα (βιο­γραφίες και δράματα). Ολ' αυτά είναι κυρίως έργα «εθνικά». Αυτός ο χαραχτηρισμός δε σημαίνει πώς δεν έχουνε και στο­χασμέ και λογοτεχνική αξία, μεγάλην ή μικρή.

Ο ιστορισμός όμως του Καβάφη είναι άλλο πράμα. Οπως κ’ η ποίησή του ολάκερη. Ο Καβάφης δε ζήτησε να μετου­σιώσει ποιητικά τα μεγάλα πρόσωπα και τα μεγάλα γεγονότα της ελληνικής ιστορίας. Εκανε την αντίθετη δουλειά. Ζήτησε ν' αναστήσει τα πιο ασήμαντα γεγονότα και τα πιο άγνωστα πρόσωπα, που δεν παίξανε κανένα ρόλο καλόν ή κακό στην πο­ρεία του Ιστορικού γίγνεσθαι. Και τα έκανε σύμβολα της σκο­τεινής ζωής, που υπάρχει παντού και πάντα κατά ένα τρόπο, ανάλογο. Τους έδωσε σημασία όχι ηρωικήν αλλ' ανθρώπινη. Γι' αυτό και διάλεξε τα θέματά του από την εποχή της παρακμής - θέ­ματα φθοράς και ματαιότητας της ζωής και της σκέψης. Κι όσα πρόσωπα και πράγματα είχανε καθ’ εαυτά κάποιαν ιστορική ση­μασία τα «ερμήνεψε» διαφορετικά απ' ό,τι η «επίσημη» ιστορία τα ερμηνεύει - τα δοξάζει ή τα καταδικάζει. Ο Καβάφης τα δικαίωσε όλα με τον τρόπο του.

Είπανε μερικοί από τούς κριτικούς του, πως δεν έκανέ τί­ποτες άλλο παρά να βάζει σε στίχους τα λογής faitis dlvers της ιστορίας. Βέβαια τα περισσότερα ποιήματά του έχουν αυτόν το χαραχτήρα. Ομως νομίζω, πώς γίνεται κάποιο λάθος στην εξήγηση της μεθόδου του.

Αυτά τα faitis dlvers τα βρήκε ή τα έφκιασε μόνος του; Ο ίδιος είχε μεγάλη Ιστορική μάθηση κ' η βιβλιοθήκη του ήτανε γεμάτη από Ιστορικούς της παρακμής. Και μάλιστα είπε κάποτες: «Αν δεν ήμουνα ποιητής, θα ήμουνα Ιστορικός - κι όχι απ' τους χειρότερους». Δεν υπάρχει αμφιβολία, πως δε θα τανε απ' τούς χειρότερους γιατί τανε... ποιητής και μάλιστα φιλοσοφημένος. Αλλά καθώς φαίνεται, δεν έψαχνε στις παλιές φυλλάδες να βρει θέματα ή αφορμές - δεν αποκλείεται κι αυτό. Πιο πιθανό φαίνεται, πώς τα συγκαιρινά του γεγονότα τα μετα­τόπιζε στα περασμένα (τ' ανάλογα περασμένα) κ' έπλαθε τα faitis dlvers: τον «Αμμόνη που πέθανε 29 ετών στα 600», «Το Μύρη της Αλεξανδρείας του 340 π.Χ.», τη «Μεγάλη ελληνική αποικία του 200 π.Χ.» κλπ. Είναι ποιήματα όχι ιστορικά, μα γεγονότα «βιωμένα», που τα έντυσε με μιαν όποιαν ιστορικότητα, για να μη φαίνονται ατομικά.

Κ' εδώ πρέπει ν' αναθεωρηθεί κ' έν' άλλο λάθος, που κά­νουμε για την ποίηση του Καβάφη, πώς είναι ποίηση διανο­ητική, εγκεφαλική. Αφού είναι ποίηση «βιωμένη» (poesie vecue) είναι πρώτ' απ' όλα ποίηση συναισθηματική. Κι ο στοχασμός, που περιέχει, είναι στοχασμός συγκινημένος, ήγουν «μουσικός». Κ' η ειρωνεία τους είναι ειρωνεία του ματιού, που εποπτεύει τα πάθη, τους πόθους, τ' αμαρτήματα από τη σκοπιά της ματαιότητας των ανθρωπίνων - κ' επομένως της αιώνιας δικαίωσης και συγγνώμης.