«Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας»

Αναδημοσιεύουμε από τα «Αισθητικά - Κριτικά – Σολωμικά», σελίδες 193-194. Συνέχεια του χρονογραφήματος «Ο ιστορισμός του Καβάφη»:

«ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΑΧΑΪΚΗΣ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ»

Ώρες: 350! Τόσες περίπου χρειαστήκανε, όπως ο ίδιος λέγει, στον Αλεξαντρινό συγγραφέα κ. Τίμο Μαλάνο, για ν' αντικρούσει μια γνώμη το ποιητή Σεφέρη σχετικά με την ερμηνεία του καβαφικού ποιήματος «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες»!

Ο κ. Σεφέρης νομίζει, πως αυτό το ποίημα, που το δημοσίεψε ο Καβάφης στα 1922 και που, ασφαλώς, το έγραψε νωρί­τερα, απηχεί την «εθνική» συμφορά της μικρασιατικής φυγής.

Τα επιχειρήματα του κ. Μαλάνου εναντίον αυτής της γνώ­μης είναι πειστικά. Αλλ' άδικα ξόδεψε, λέει, 350 ώρες! Γιατί υπάρχει ομολογία του ίδιου του Καβάφη, πως το ποίημά του αυτό «δεν είχε καμιάν οποιαδήποτε σχέση με σύγχρονα γεγο­νότα».

Αλλ' ας διαβάσουμε πρώτα το ποίημα:

Ανδρείοι, εσείς που πολεμήσατε και πέσατ' ευκλεώς τους πανταχού νικήσαντας μη φοβη&έντες.

Αμωμοι σεις, αν έπταισαν ο Δίαιος κι ο Κριτόλαος,

όταν θα θέλονν οι Ελληνες να καυχηθούν:

«Τέτοιους βγάζει το έθνος μας» θα λένε

για σας. Ετσι θαυμάσιος θα 'ναι ο έπαινός σας!

Εγράφη εν Αλεξανδρεία υπό Αχαιο ΄

έβδομον έτος Πτολεμαίου Λαθύρου.

Το ποίημα δεν έχει καμιά σχέση με τη μικρασιατική κα­ταστροφή. Δεν είναι «θρήνος», μα δεν είναι και εγκώμιο. Δεν είναι «υπέρ κλπ.». Είναι ειρωνεία. Και γι’ αυτό ο Καβάφης χρησιμοποιεί με σοβαροφάνεια τις συνηθισμένες κοινοτυπίες των πατριωτικών ρητόρων. Ο Καβάφης, προκειμένου για τα ιστορι­κά του ποιήματα, δεν έγραψε ποτές εγκώμιο (όσο θυμούμαι τώ­ρα) δεν έκανε δηλ. «δοξάσματα αγαπημένων πραγμάτων», όπως θα έλεγε ο Ράσκιν για όλη την Τέχνη γενικά.

Ό Καβάφης το αντίθετο κάνει, θέλει να δείξει τη ματαιό­τητα και την ψευτιά των λόγων μπροστά στη βαθύτερην ουσία κι αλήθεια των πραγμάτων. Ο Δίαιος κι ο Κριτόλαος ήταν ανίκανοι, δωροδόκοι, συμφεροντολόγοι. Κι ο λαός; Σκοτώθηκε για ένα «μπράβο»! «Τέτοιους βγάζει το έθνος μας»!

Για τον σκεπτικιστική Καβάφη, τον πέραν του καλού και του κακού· για τον Καβάφη τον δίχως προλήψεις σε μιαν εποχή γενικής απιστίας και ψεύτικων ειδώλων, ο έπαινος «υπέρ» ήτανε τόσο «λόγος» όσο κ' η Αρετή για το Βρούτο.

Ό Καβάφης με τα ιστορικά του ποιήματα χρησιμοποιεί τη ματαιότητα του παρελθόντος για να ειρωνευθεί τη ματαιότητα του παρόντος. Δε ζητάει να διδάξει παρά να ξεγυμνώσει τα «δεδιδαγμένα». Δε ζητάει να δώσει μεγαλείο σε ασήμαντα γεγο­νότα παρά να γυμνώσει από το μεγαλείο τους και τα σημαντικά.

Οτι το ποίημα είναι ειρωνικό, φαίνεται από το θέμα του - και κυρίως από το τέλος του. Είναι σα να λέει: «Τέτοιους προδομένους βγάζει το έθνος μας»! Και τους «υμνεί» τόσο υπερ­βολικά σα να ήταν Μαραθωνομάχοι. Κι ακριβώς αυτός ο ψηλός τόνος είναι ο τόνος της ειρωνείας.

Η «ουρά» του ποιήματος είναι το κλειδί του νοήματός του. Κάποιος Μοραΐτης, ύστερ' από εκατό περίπου χρόνια μέσα στην κοσμοπολιτική κι απάτριδα Αλεξάντρεια των αιμομιχτών Πτο­λεμαίων, λίγο πριν από την αισχρήν υποδούλωση της Αιγύπτου από τους ίδιους «απανταχού νικήσαντας» Ρωμαίους, κάθεται και θυμάται πράματ’ άκαιρα, άλλ' άντ' άλλων : «Τους υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες»! Άι στο καλό, χρι­στιανέ μου.

Κι ακριβώς, ο Καβάφης, για να μην τον παρεξηγήσουν, πως σοβαρεύεται πρόσθεσε την «ουρά» σα να μας λέει:

-         Τον κακομοίρη τον Αχαιό